توضیحات
بسمه تعالی
سوال: با توجه به جمع بودن ضمیر در آیه ۵۵ سوره مبارکه مائده، چه طور می توان این آیه را به یک مصداق، آن هم حضرت علی علیه‌السلام اطلاق نمود؟
پاسخ:
در آیه 55 سوره مائده می خوانیم:
" إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ"
(سرپرست و ولیّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‌اند؛ همانها که نماز را برپا می‌دارند، و در حال رکوع، زکات می‌دهند).
که این آیه یکی از آیات مهم در اثبات ولایت حضرت علی(ع) است چرا که ایشان در هنگام رکوع، انگشتر خود را به فرد سائل دادند واین آیه طبق روایاتی از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در شان حضرت علی(ع) بر پیامبر(ص) نازل گردیده است. اما در بیان اینکه چرا ضمیر جمع در این آیه بکار رفته باید به نکات زیر توجه کرد.
استدلال اول:
به نظر می رسد منظور از آیه 55 سوره مائده، صرفا حضرت علی(ع) نبوده بلکه امامان از نسل ایشان را هم شامل می شود و برای همین است که ضمیر جمع به کار برده شده است. در این آیه خداوند در مورد ولی و امام صحبت می کند" انما ولیکم " الی آخر آیه، و در ادامه آیه، خدا ولی را معرفی می کند به این ترتیب که می فرماید:" إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ ..." پس تا اینجا ولی عبارت است از خدا، رسول و افرادی بعد از رسول که جمع اند نه صرفا یک نفر و در واقع کل چهارده معصوم علیهم السلام در این آیه مد نظر قرار می گیرند لذا بعد از رسول، اولیای بعد رسول را معرفی می کند به این ترتیب که می فرماید" وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ." لذا تمام امامان که ولی هستند در این آیه مد نظر قرار گرفته اند. برای همین منظور از "الذین" و "هم" و دیگر عبارات جمع، جمیع دوازده امام(علیهم السلام) می باشند و به همین دلیل است که این عبارات جمع اند. اما در مورد اینکه در شان نزول آیه، صرفا حضرت علی(ع) بودند که در آن موقع در حین نماز، انگشتر را به فقیر دادند باید گفت که سردمدار امامان این کار را کردند و از آنجا که دیگر امامانی که هنوز پا به عرصه وجود در دنیا نگذاشته بودند در صلب ایشان بودند و از آنجا که حقیقت روح تمام ائمه(علیهم السلام) با روح امام علی(ع) یکی است و فعلشان و قولشان یکی است مانند این است که تک تک امامان علیهم السلام این کار را انجام دادند چرا که دیگر امامان علیهم السلام هم اگر در این موقعیت بودند همین کار را انجام می دانند و در زیارت جامعه کبیره داریم " ان ارواحكم و نوركم و طينتكم واحده طابت و طهرت ، بعضها من بعض" (و بى گمان ، ارواحتان و نورتان و سرشتِ شما، يكى است. همگى پاك و پاكيزه است و برخى از برخى ديگر است ... .). همچنین داریم:
يا مُحَمَّدُ ! إنِّي خَلَقْتُ عَلِيَّا وَ فاطِمَة وَ الحَسَنَ وَ الحُسَينَ وَ الأئِمَّةَ مِن نُورٍ واحِدٍ (اى محمّد ! بى گمان من ، على ، فاطمه ، حسن و حسين و [ ديگر ] امامان را از نور يكسانى آفريدم ) (الغيبة ، نعمانى ، ص ۹۳ ، ح ۲۴ ).
حتی در منابع اهل سنت هم حدیث مشابهی آمده است:
براى نمونه ، احمد بن حنبل ، پيشواى سنّيان حنبلى مذهب ، در كتاب فضائل الصحابة ، اين حديث را از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده است :
كُنتُ أنَا وعَلِيٌّ نُورَا بَينَ يَدَي اللّهِ عز و جل قَبلَ أن يَخلُقَ آدَمَ بِأربَعَةَ عَشَرَ ألفِ عامٍ، فَلَمّا خَلَقَ اللّهُ آدَمَ قَسَّمَ ذلِكَ النّورَ جُزءينِ فَجُزءٌ أنَا وجُزءٌ عَلِيٌّ عليه السلام .( من و على، چهارده هزار سال پيش از آفرينش آدم، نورى در پيش خداوند عز و جل بوديم. هنگامى كه خداوند ، آدم را آفريد، آن نور را در دو بخشِ قرار داد: يك بخشِ آن، من شدم و بخشى ، على شد ) ( فضائل الصحابة ، ج ۲ ، ص ۶۶۲ ، ح ۱۱۳۰ ).و در حدیث دیگری از کتب اهل سنت آمده " خلقت أنا و علىّ من نور واحد"( (من و على از یک نور آفریده شدیم) ( تذکرة الخواص، ص 46) که در کتاب تذکره الخواص آمده و این کتاب نوشته یوسف بن قزاوغلی مشهور به سبط ابن جوزی (متوفای ۶۵۴ق) از مشهورترین عالمان اهل سنت در قرن هفتم هجری قمری است. لذا عمل حضرت علی(ع)، عمل پیامبر(ص) و عمل دیگر ائمه علیهم السلام است برای همین در اینجا ضمایر مربوطه جمع هستند.
استدلال دوم: این آیه به لحاظی مشابه آیه 74 سوره فرقان است که در آن خداوند در وصف عمومی عبادالرحمن فرموده است:" وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا" (و کسانی که می‌گویند: «پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنی چشم ما قرارده، و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان!»). این آیه در اوصاف عمومی عبادالرحمن آمده است اما در اصل این آیه در مورد چهارده معصوم علیهم السلام نازل شده است (برای مشاهده احادیث آن رجوع کنید به: تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۰، ص۵۰۲؛ بحارالأنوار، ج۲۴، ص۱۳۴/ تأویل الآیات الظاهرهًْ، ص۳۸۱ /تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۰، ص۵۰۴؛ بحارالأنوار، ج۲۴، ص۳۸۷/ بحارالأنوار، ج۶۶،ص۲۶۲/ المحاسن، ج۱، ص۱۷۰/ تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۰، ص۵۰۴؛ بحارالأنوار، ج۴۳، ص۲۷۹/ بحارالأنوار، ج۲۴، ص۱۳۲/ المناقب، ج۳، ص۳۸۰/ نورالثقلین).
لذا آیه می تواند به جهت اینکه دیگران، ائمه علیهم السلام را الگوی خود قرار دهند و از رفتار و گفتار ایشان تقلید کنند جنبه عمومی داشته باشد اما صرفا به فرد یا افراد خاصی(چهارده معصوم علیهم السلام) بازگردد.
استدلال سوم: نمونه های دیگری هم در قرآن هست که شان نزول آن یک نفر خاص است اما در بیان آیه، به صورت عمومی آمده است مانند:
آیه مباهله:"... فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ..." که منظور از "نِسَاءَنَا" صرفا حضرت فاطمه سلام الله علیها بوده اند. ابن كثير دمشقي که از مفسران و حدیث نگاران مشهور اهل تسنن است مي گويد: انفسنا و انفسكم رسول الله و علي بن ابيطالب هستند ، ابنائنا الحسن و الحسين ، نسائنا فاطمه است. در منابع شیعه هم تاکید شده که منظور از نسائنا صرفا حضرت فاطمه سلام الله علیها بوده اند. نمونه های دیگر هم در قرآن فراوانند که در آن ضمیر جمع است اما شان نزول یک نفر خاص بوده است[1].
استدلال چهارم: علاوه بر منابع تشیع، در کتب خود اهل سنت هم آمده که این آیه در شان حضرت علی(ع) نازل شده است.
کتاب غایة المرام تعداد 24 حدیث در این باره از طرق اهل تسنن و 19 حدیث از طرق شیعه نقل کرده است . کتابهاى معروفى که این حدیث در آن نقل شده از سى کتاب تجاوز مى کند که همه از منابع اهل تسنن است ، از جمله:
محب الدین طبرى در ذخائر العقبى صفحه 88
علامه قاضى شوکانى در تفسیر فتح القدیر جلد دوم صفحه 50
جامع الاصول جلد نهم صفحه 478
اسباب النزول واحدى صفحه 148
لباب النقول سیوطى صفحه 90
تذکرة سبط بن جوزى صفحه 18
نور الابصار شبلنجى صفحه 105
تفسیر طبرى صفحه 165
کتاب الکافى الشاف ابن حجر عسقلانى صفحه 56
مفاتیح الغیب رازى جلد سوم صفحه 431
تفسیر در المنصور جلد 2 صفحه 393
کتاب کنز العمال جلد 6 صفحه 391
مسند ابن مردویه و مسند ابن الشیخ و علاوه بر اینها در صحیح نسائى و کتاب الجمع بین الصحاح السته و کتابهاى متعدد دیگرى این احادیث آمده است (به نقل از تفسیر نمونه، ذیل آیه 55 سوره مائده).
پس چه در منابع شیعه و چه در منابع اهل تسنن، این آیه در شان امام علی(ع) نازل شده است و به وضوح ولی بعد از پیامبر(ص) را امام علی(ع) معرفی می کند و مردم با چشم خودشان دیدند که این حضرت علی(ع) بودند که در حین نماز، انگشتر را به فقیر دادند و این آیه بر پیامبر(ص) نازل شد.